کرم‌هاى شيستوزوما از دستهٔ ترماتودهائى بوده که داراى پيشينه تاريخى مى‌باشند. اين کرمها عامل بيمارى شيستوزوميازيس يا بيلارزيوز در انسان است که ازجمله بيمارى‌هاى مهم دنيا مى‌باشد. چهارگونه شيستوزوما در انسان بيمارى ايجاد مى‌کند که عبارتند از: هماتوبيوم (Hematobium)، مانسونى (Mansoni)، ژاپونيکوم (Japonicum) و انترکالاتوم (Entercalatum). گونهٔ اول، عامل شيستوزومياز مثانه و سه گونهٔ ديگر عامل شيستوزومياز گوارشى است. آلودگى در کشور ما منحصر به شيستوزوما هماتوبيوم است.
- شيستوزوما هماتوبيوم:
شيستوزوما هماتوبيوم کرمى است که نر و ماده از هم جدا هستند. نرها ۱۰ تا ۱۵ ميلى‌متر طول دارند و داراى برجستگى تکمه مانند هستند. در اين کرم بيضه‌ها از سه تا پنج لوب تشکيل شده است. ماده بزرگتر از نر بوده و درازاى آن به بيست ميلى‌متر مى‌رسد و تخمدان در نيمه تحتانى بدن قراردارد. تخم کرم، بيضي، داراى خار انتهائى و اندازه آن بين ۱۱۲ تا ۱۷۰ ميکرون است که از راه ادرار دفع و همراه ادرار وارد آب مى‌شود. در مدت کوتاهى به جنينى به‌نام ميراسيديوم تبديل و آزاد مى‌شود. سپس وارد بدن حلزون ميزبان واسط که از جنس بولينوس است مى‌شود. گونهٔ ميزبان، در کشور ما بولينوس ترانکاتوس (Bulinus trancatus) مى‌باشد. در بدن اين بى‌مهره مراحل اسپيروسيست ۱ و ۲ را طى‌کرده، بصورت سرکرى با دم دوشاخه (فورکوسرکر) از بدن حلزون آزاد و وارد آب مى‌شود. انسان وقتى با آب آلوده به سرکر تماس پيدا کرد، لارو وارد پوست شده، طى سه روز به ريه مى‌رسد و از آنجا وارد کبد شده، در مدت سه ماه به کرم بالغ تبديل مى‌شود. کرم ماده پس از بارور شدن در کبد به سوى رگ‌هاى اطراف مثانه روان مى‌شود و تخم‌گذارى مى‌کند. اين کرم - همان‌طور که پيش از اين نيز اشاره شد - عامل شيستوزومياز مثانه است.
- مراحل سه‌گانه بيمارى:
۱. مرحله حمله:
با ورود سرکر به پوست شروع شده، با مهاجرت به ريه و بعد کبد پايان مى‌يابد. به لارو کرم در زمان مهاجرت، شيستوزومولا گفته مى‌شود. ورود سرکر در پوست بصورت درماتيت پوستى خفيف تظاهر مى‌کند. شيستوزومول سپس به ريه رفته، با خونريزى و التهاب مختصر بافتى همراه مى‌شود. در کبد بدون علايم خاص و بندرت با ارتشاح بافت کبد همراه مى‌باشد. در مجموع اين مرحله را دورهٔ نهفتگى (کمون) بيمارى مى‌نامند.
۲. مرحله استقرار کرم و ايجاد عفونت:
اين مرحله با اولين تخم‌گذارى در کبد و سپس عضو اصلى شروع مى‌شود. از عوارض مهم کرم، کمخونى و سپس ضايعه‌هاى بافتى است که براثر تخم‌گذارى و شروع آسيب‌هاى گرانولوماتوز عارض مى‌شود.
۳. مرحله مزمن:
به‌علت حضور کرم و تخم هر دو در اعضاء، باعث آسيب‌هاى پاتولوژيک و ضايعه‌هاى گرانولوماتوز و فيبروز مى‌شود. علايم بالينى بصورت بزرگى کبد و طحال، کم خونى آشکار، درد ناحيه زير شکم و مثانه و اشکال در دفع ادرار بروز مى‌کند. امکان مهاجرت تخم کرم به ساير اعضاء مانند دستگاه تناسلى و روده‌ها وجود دارد. از عوارض ديگر شيستوزوما ضايعه‌هاى پوستى است که به‌علت ورود سرکر شيستوزوماى حيوانى - بخصوص پرندگان - در پوست بوجود مى‌آيد. نوع ديگر به نام درماتيت سرکرى معروف است که عامل ايجاد شيستوزوماى گاوميش است و اورينتوبيلارز يا ترکستانيکوم نام دارد و از شمال کشور و سواحل درياى خزر گزارش گرديده است.
 |
 |
- اپيدميولوژى شيستوزوما هماتوبيوم در دنيا و ايران:
انسان تنها ميزبان شيستوزوما هماتوبيوم است. آلودگى از راه پوست و تماس با آب‌هاى آلوده به سرکر صورت مى‌گيرد. بيمارى در کشورهاى آفريقائى و بعضى از کشورهاى آسيائى مانند ايران، عراق، سوريه، لبنان، عربستان سعودي، جنوب پرتغال، يونان و در بمبئى هندوستان انتشار دارد. ميزان آلودگى در بعضى از کشورها، مانند مصر تا ۹۵% گزارش شده است. در ايجاد آلودگى به اين کرم عوامل مختلفى دخالت دارند، از قبيل وجود حلزون ميزبان واسط، کشاورزى و آبيارى و شرايط اقليمى و غيره. اين عارضه يک بيمارى شغلى است که بيشتر در کشاورزان شيوع دارد. سنين آلودگى بين ۱۰ تا ۲۰ و حداکثر ۳ تا ۱۵ سالگى است. انتقال به‌طور معمول در فصل گرم صورت مى‌گيرد. با توجه به اقدام‌هاى صحيح پيشگيرى و کنترل در ۵۰ سال اخير در چارچوب طرح سازمان جهانى بهداشت در کشور توسط انستيتو تحقيقات بهداشتى و دانشکده بهداشت دانشگاه تهران و مرکز مبارزه با بيمارى‌هاى واگير، آلودگى به اين کرم رفته‌رفته کاهش پيدا کرد به‌طورى که در چند سال اخير هيچ مورد از آلودگى جديد گزارش نگرديده است. مراتب کنترل قطعى بيمارى به سازمان جهانى بهداشت گزارش شده است تا مورد تأیيد قرار گيرد. برنامه کنترل شیستوزومیازیس همکنون در استان خوزستان که در گذشته بیشترین موارد بیماری را داشته است در حال اجرا می باشد.
- پيشگيرى و کنترل:
با توجه به زيست‌شناختى انگل و چرخه آن در طبيعت اولين اقدام براى پيشگيري، مبارزه با ميزبان واسط، يعنى حلزون مى‌باشد. از روش شيميايى و بکاربردن حلزون‌کش‌هايى مثل فرسکان ppm5، پنتاکلروفنيل ppm10 و باير ppm731 عليه ميزبان واسط استفاده مى‌شود. بهسازى محيط و ايجاد تسهيل‌هاى بهداشتي، مانند آب سالم و توالت بهداشتى و آموزش بهداشت و درنهايت درمان با داروى مناسب همراه با هم، مى‌تواند در پيشگيرى نتيجهٔ بهترى داشته باشد. نتيجه اين اقدام‌ها منجر به کنترل انگل در مناطق آلوده در کشور شده است.
عدم استفاده از آب رودخانه ها جهت شنا و آشامیدن
آموزش به عدم ادرار کودکان در آب های روان یا ساکن در یک محل
