بيماري قلبي و عروقي در كشور ايران و جهان اولين علت مرگ و مير است و سالانه 2/17 ميليون مرگ در دنيا به علت اين بيماريها اتفاق مي افتد. از طرفي با كنترل و اصلاح عوامل خطر زمينه ساز آنها به ويژه كنترل تغذيه نامناسب ، فعاليت بدني كم و مصرف دخانيات مي توان تا80% از اين بيماري ها پيشگيري كرد.از جمله عوامل زمينه ساز كم تحركي و فعاليت بدني كم ميباشد.
آشنایی با عوارض کم تحرکی
بي‌تحر كي فقط به استراحت در تخت اطلاق نمي‌شود، كارمندي كه ساعت‌ها پشت يك ميز بنشيند، به درجاتي از بي‌تحركي مبتلاست. آخرين بررسي‌هاي انجام شده در كشور نشان مي‌دهد كه 45 درصد از افراد جامعه و 60 درصد افراد بالاي 60 سال در تحرك مشكل دارند. رسوب چربي در جدار سرخ رگ‌هاي قلبي و چاقی از پیامد های بی تحرکی است.
گسترش زندگي ماشيني ، كم شدن تحرك جسماني را براي انسان‌ها به ارمغان آورده و اين در حالي است كه 70 درصد از بيماريها در اثر بي‌تحركي بوجود مي‌آيند. آخرين آمارهاي جهاني حاكي از آن است كه سال گذشته، حدود 2 ميليون نفر در جهان به علت انجام ندادن فعاليت‌هاي فيزيكي جان خود را از دست داده‌اند و بيش از 60 درصد جمعيت جهان كه اغلب آنان را زنان و دختران تشكيل مي‌دهند، به ميزان لازم از تحرك فيزيكي براي ارتقاي سلامتي برخوردار نيستند.
بررسي‌هاي انجام شده در كشور هم نشان مي‌دهد كه 45 درصد ايرانيان دچار فقر حركتي هستند. در اين ميان، مديران و كارمندان به علت يكنواختي كار در معرض انواع بيماري‌هاي گوناگون قرار دارند. نتايج تحقيقات دانشمندان نشان مي‌دهد كه مهم‌ترين و شناخته شده‌ترين آفت سلامتي برخي از مديران و كارمندان، ورزش نكردن، تغذيه نامناسب و نداشتن استراحت كافي است. كارشناسان بر اين اعتقادند كه علاوه بر نقش محوري ورزش و استراحت كافي در سلامت مديران و كارمندان، رعايت رژيم غذايي مناسب و تغذيه صحيح نيز از كليدهاي دستيابي به سلامت و توفيق دركارهاست.
ترويج فعاليت بدني، روش سودمندي براي پيشگيري از بيماري‌هاي مزمن و راهكاري مقرون به صرفه براي ارتقاي سلامت جامعه است. مدارك علمي نشان مي‌دهد كه فعاليت بدني منظم، براي تمامي مردم در همه سنين و شرايط (حتي ناتواني‌هاي جسمي) طيف وسيعي از فوايد سلامت جسماني اجتماعي و فكري را فراهم مي‌كند.
كارشناسان معتقدند فعاليت بدني روي ساير راهكارهاي مقابله با بيماري‌هاي مزمن به ويژه برنامه غذايي، كاهش مصرف دخانيات، الكل و موادمخدر اثر مثبت دارد، به كاهش خشونت كمك مي‌كند، توانايي انجام كار را افزايش مي‌دهد و موجب بهبود روابط اجتماعي افراد جامعه مي‌شود. براساس تحقيقات، سن ابتلا به دردهاي مفصلي در بيشتر كشورهاي جهان 25 سال كاهش يافته است و دلايل آن، شيوه زندگي نامناسب، بي‌تحركي در محيط‌هاي اداري و نداشتن فعاليت فيزيكي است. به استناد آمارهاي رسمي، سن ابتلا به بيماري‌هاي مفصلي در ايران نيز از 55 سال به 30 سال كاهش يافته است.
برآورد جهاني شيوع بي‌تحركي در بزرگسالان حدود 17 درصد است. برآوردها براي فعاليت‌هاي بدني كم و ناكافي (انجام فعاليت بدني متوسط به ميزان كمتر از 5/2 ساعت در هفته) از 31 تا 51 درصد متغير است و متوسط جهاني آن 41 درصد است. در گزارش سازمان جهاني بهداشت در سال 2002 از برخي منابع اطلاعاتي مستقيم و غيرمستقيم و انواع شيوه‌هاي نظرسنجي براي تخمين سطح فعاليت استفاده شده است.
بيشترين فعاليت‌ها براي اوقات فراغت و كمترين آنها در رابطه با فعاليت‌هاي شغلي بودند. در رابطه با رفت و آمد و كارهاي خانگي، كمترين فعاليت گزارش داده شده است. به علاوه، اطلاعات گزارش سازمان جهاني بهداشت فقط شيوع بي‌تحركي را در ميان افراد 15 سال و بالاتر تخمين مي‌زند و به نظر مي‌رسد رقم كل مي‌تواند بيش از اين باشد.
در حال حاضر تخمين زده مي‌شود كه 60 درصد از جمعيت جهان به اندازه كافي حتي به ميزان نسبتاً كم توصيه شده، فعاليت جسماني ندارند. در كشورهاي توسعه يافته به نظر مي‌رسد كه بيشتر بزرگسالان بي‌تحرك باشند. احتمال تداوم الگوي فعاليت جسماني كه در طول دوران بچگي و نوجواني شكل مي‌گيرد، بيشتر است و مبنايي براي زندگي سالم و فعال در تمام طول زندگي را فراهم مي‌كند.
به نظر مي‌رسد كه شيوه‌هاي زندگي ناسالم، شامل رفتار بدون تحرك، رژيم غذايي بدون اعتياد به موادمخدر در سنين جواني، در باقي عمر ادامه يابد.
فوايد فعاليت جسماني
بي‌تحركي همراه با ديگر عوامل، عاملي مهم در ايجاد بار بيماري‌هاي مزمن در جهان است. فعاليت جسماني منظم، خطر ابتلا به بيماري قلبي، سكته مغزي، سرطان سينه و سرطان كولون را كاهش مي‌دهد. به طور عمومي، فعاليت جسماني سبب بهبود متابوليسم گلوگز مي‌شود، چربي بدن را كاهش مي‌دهد و فشار خون را پايين مي‌آورد. مجموعه‌اي كه عوامل اصلي كاهش خطر ابتلا به بيماري‌هاي قلبي عروقي و ديابت هستند. آثار سودمند فعاليت جسماني در بيماري‌هاي اسكلتي، عضلاني مانند كاهش كمردرد، پوكي استخوان و همچنين چاقي، افسردگي، اضطراب و استرس گزارش شده است.
علاوه بر فوايد مستقيم درماني ،فعاليت جسماني داراي فوايد اقتصادي به ويژه در مواردي مانند كاهش هزينه مراقبت بهداشتي، افزايش بهره‌وري و محيط اجتماعي سالم‌تر است.
پيامدهاي كم‌تحركي
دكتر علي جمشيدي، ارتوپد مي‌گويد:
ـ تحرك؛ توانايي حركت آزادانه فرد در پيرامون خود است و حركت براي اهداف مختلفي به كار گرفته مي‌شود. داشتن تحرك براي احساس سلامتي از جنبه فيزيكي، رواني و اجتماعي ضروري است. بي‌تحركي زماني رخ مي‌دهد كه موجود قادر به حركت غيروابسته يا تغيير وضعيت نباشد يا حركت او به دلايل پزشكي محدود شده باشد.
بي‌تحركي فقط به استراحت در تخت اطلاق نمي‌شود، كارمندي كه ساعت‌ها پشت يك ميز بنشيند، به درجاتي از بي‌تحركي مبتلاست. به گفته او، آخرين بررسي‌هاي انجام شده در كشور نشان مي‌دهد كه 45 درصد از افراد جامعه و 60 درصد افراد بالاي 60 سال در تحرك مشكل دارند.
اثرات فيزيولوژيك:
تمام سيستم‌هاي بدن، در معرض خطرات ناشي از كم‌تحركي و بي‌تحركي است. اين خطرات به سن، سلامت جسمي ـ رواني به سطح بي‌تحركي و مدت زمان بي‌تحركي بستگي دارد.
تغييرات سيستم عضلاني ـ اسكلتي:
بي‌تحركي مي‌تواند در سيستم عضلاني ـ اسكلتي تغييرات دائمي ايجاد كند. توده عضلاني و قدرت آن به وسيله تعادلي كه براساس توليد پروتئين و مصرف آن وجود دارد، حفظ مي‌شود.
دكتر جمشيدي يادآوري مي‌كند:
ـ بي‌تحركي، بار ماهيچه، فعاليت و سنتز پروتئين را كاهش و شكسته شدن پروتئين را افزايش مي‌دهد كه نتيجه آن، كاهش توده عضلاني، كاهش اندازه ماهيچه و به دنبال آن، انعطاف‌پذيري و قدرت ماهيچه است.
بررسي‌هاي انجام شده نشان مي‌دهد كه بعد از يك هفته، 20 درصد از قدرت و تحمل ماهيچه كاهش مي‌يابد. بي‌تحركي بيش از يك تا دو ماه مي‌تواند اندازه ماهيچه را تا نصف كاهش دهد كه با كاهش عملكرد همراه است.
در اين ميان ماهيچه‌هاي پا بيشترين تاثير را از بي‌تحركي مي‌پذيرند. مفاصل نيز از عوارض بي‌حركتي بي‌نصيب نمي‌مانند، سفتي غيرطبيعي مفاصل و نرمي ساختارهاي مربوط به آن، عملكرد مفاصل را محدود مي‌كند. استخوان، يك بافت زنده و پوياست كه نه تنها وظيفه حمايت بدن را به عهده دارد، بلكه در تنظيم املاح بخصوص كلسيم نيز نقش دارد. فشاري كه از طريق تحمل وزن روي استخوان‌ها وارد مي‌شود، براي عملكرد سلول‌هاي استخوان‌ساز لازم است. بي‌تحركي باعث كاهش املاح‌سازي و كمبود مواد زمينه‌اي استخواني مي‌شود. همچنين بي‌تحركي به تعادل منفي كلسيم منجر مي‌شود و كلسيم به دليل وجود شبكه بازجذب، از استخوان خارج مي‌شود. در نتيجه اين فرآيند، تراكم استخوان كاهش مي‌يابد و به دنبال آن پوكي استخوان ايجاد مي‌شود.
خطر ديگر، تشكيل «ترومبوز» در نتيجه‌ي بي‌حركتي است. ترومبوز لخته‌اي است كه به دليل تجمع پلاكت‌ها (سلول خوني كه در انعقاد خون نقش دارد) فاكتورهاي انعقادي، الياف فيبرين و سلول‌هاي خوني، در ديواره‌هاي داخلي عروق تشكيل مي‌شود.
خطر لخته شدن، در احتمال كنده شدن آن از ديواره رگ و حركت آن در مسير جريان خون است. اگر لخته، مسير عروق خون‌رساننده به مغز را مسدود كند، سكته مغزي و اگر مسير عروق خون‌رساننده به قلب را مسدود كند، سكته قلبي ايجاد مي‌شود و ساير اندام و اعضا نيز به همين ترتيب در معرض خطر هستند. تغيير در دستگاه گوارش، تحرك، محرك حركات دودي روده است. بيمار بي‌تحرك يا كم‌تحرك در معرض يبوست ناشي از كاهش تحركات دودي روده است. شايد بتوان گفت كه يبوست، نخستين عارضه ناشي از بي‌تحركي است. عارضه ديگر ناشي از كم‌تحركي، كاهش اشتهاست كه در نتيجه، دريافت مواد مغذي موردنياز براي ترميم و بهبود بافت‌ها را دچار مشكل مي‌كند.
بيماري‌هاي مرتبط با بي‌تحركي
ـ مشاغل اداري و پشت‌ميزنشيني كه اين روزها بسيار وجود دارد، اثرات زيان‌آور فراواني بر سلامت كاركنان مي‌گذارد كه اغلب آنها از كم تحركي موجود در اين مشاغل ناشي مي‌شود. از عوارض شايع و مشكل‌آفرين كم‌تحركي و پشت‌ميزنشيني، اضافه وزن و چاقي است، چرا كه افراد كم‌تحرك، كالري مصرفي خود را نمي‌سوزانند و فعاليتي براي سوختن انرژي ندارند.
اضافه وزن به شاخص توده بدني 30ـ25 و چاقي به شاخص توده بدني بالاي 30 اطلاق مي‌شود كه هردو، زمينه‌ساز بسياري از بيماريها هستند كه به برخي عوارض آنها اشاره مي‌شود:
پرفشاري خون:
اضافه وزن و چاقي از طريق مكانيسم‌هاي متعدد از جمله تأثير برگردش خون و سيستم هورموني بدن، باعث افزايش فشارخون مي‌شوند كه يكي از شايع‌ترين عوارض چاقي است. پرفشاري خون نيز همچون ديابت، عامل زمينه‌ساز بيماري‌هاي قلبي، كليوي و... است.
اختلال درچربي خون:
كاهش سطح كلسترول خوب خون (HDL) و افزايش سطح كلسترول بد خون (LDL) از عوارض اضافه وزن و چاقي هستند. با رسوب LDL در ديواره عروق خوني، خطر ايجاد تصلب‌شرايين و بيماري قلبي و سكته مغزي بوجود مي‌آيد.
بيماري‌هاي عروق كرونر:
رسوب چربي در جدار سرخ رگ‌هاي قلبي، سبب كاهش خون‌رساني به عضله قلبي و در نتيجه كمبود اكسيژن آن و ايجاد آنژين قلبي (درد قفسه سينه) مي‌شود. پيشرفت اين مسئله و انسداد كامل عروق قلبي، عوارضي مثل قطع جريان خون قلبي، كمبود شديد اكسيژن عضله قلب و در نتيجه سكته قلبي را در پي دارد.
سكته مغزي:
چاقي با ايجاد رسوب چربي در جدار سرخ‌رگ‌هاي مغزي و تنگ كردن عروق مغزي و در نتيجه كاهش خون‌رساني به بخشي از مغز، مي‌تواند منجر به كمبود اكسيژن در منطقه‌اي از مغز و سكته مغزي شود.
آپنه (توقف تنفس):
توقف تنفس كه به علت انسداد مسيرهاي هوايي ايجاد مي‌شود، در افراد دچار اضافه وزن و چاقي با بافت چربي فراوان اطراف گردن كه زياد خرخر مي‌كنند، ديده مي‌شود. اين موضوع سبب بيمار شدن مكرر فرد در طول شب و پايين آمدن كيفيت خواب مي‌شود، لذا فرد در طول كار روزانه احساس خواب‌آلودگي و گيجي مي‌كند كه اين امر بر عملكرد فعاليت‌هاي روزانه فرد تاثير منفي مي‌گذارد.
سرطان:
چاقي از قابل پيشگيري‌ترين عوامل ايجادكننده سرطان است. افراد چاق بيشتر در معرض ابتلا به انواع سرطان هستند.
سرطان سينه، رحم، تخمدان و كيسه صفرا در زنان چاق بيشتر ديده مي‌شود. چاقي همچنين سبب افزايش خطر ابتلا به سرطان‌هاي كولون، ركتوم و پروستات در آقايان مي‌شود.
استئوآرتريت (ساييدگي مفصل):
چاقي و اضافه وزن به دليل اعمال فشار زياد بر مفاصل تحمل‌كننده وزن بدن، به ويژه زانو، ران و مهره‌هاي پايين كمري، سبب تخريب مفصلي و در نتيجه ايجاد درد مفصل مي‌شود.
ساير عوارض:
شامل مشكلات گوارشي همچون سنگ كيسه صفرا، كبد چرب، نقرس و... مشكلات اسكلتي عضلاني مانند كمردرد و سندرم تونل كارپل، اختلالات توليد مثلي در زنان همچون ناباروري و بي‌نظمي قاعدگي است.از ديگر عوارض و مشكلات ناشي از كم‌تحركي و پشت ميزنشيني به غير از چاقي و اضافه وزن كه به آن اشاره شد، مي‌توان به ضعف عضلات ناحيه سريني شكم و پشت و در نتيجه افزايش ابتلا به كمردرد و نيز دردهاي مزمن گردن و شانه اشاره كرد.
نداشتن فعاليت و نشستن طولاني مدت در محيط‌هاي اداري، از عوامل شروع هموروئيد (بواسير) است و افراد كم تحرك بيشتر مستعد اختلالات گوارشي همچون يبوست و اختلالات ادراري ـ تناسلي همچون سنگ كليه هستند.
گروه ديگر مشكلات ناشي از پشت ميزنشيني به دليل رعايت نكردن اصول ارگونوميك (تطابق نداشتن ابزار كار با شرايط جسماني كارمند) بخصوص در كار با رايانه است كه شامل رعايت نكردن اصولي چون انتخاب صندلي مناسب، نحوه قرار دادن ميز كار، نحوه استفاده از ماوس، صفحه كليد و نمايشگر (مانيتور) و نيز نورپردازي اتاق كار است كه همگي سبب ايجاد عوارضي چون اختلالات اسكلتي عضلاني (كمردرد، سندرم تونل كارپل، درد ناحيه شانه) و مشكلات چشمي از جمله خستگي و خشكي چشم و سوزش و اشك ريزي و تاري ديد مي‌شود.
